Haty su elementy w Hornjołužiskej holi a hatach, kotrež krajinu charakterizuja. Wone su kumštnje stworjene wodźizny. Jich nastaće a wužiwanje k plahowanju rybow w Němskej da so hač do srjedźowěka wróćo sćěhować.
Prěnje rybjace haty nastachu na te wašnje, zo so w rěčnych łučinach blisko sydlišćow hrjebje a rěki spinachu. Plahowanje rybow wuwiwaše so poněčim k wažnemu dźělej srjedźowěkowskeje jědźneje kultury. W 15. a 16. lětstotku započinachu potom zaměrnje přirodne doliny přepławjeć. Tak wutworichu so dalše haty. W běhu lětstotkow nasta w Hornjej a Delnjej Łužicy dźensa najwjetša zwisowaca hatna kónčina Srjedźneje Europy.
Nimo swojeho hłowneho zaměra, plahowanja rybow, su haty dźensa bóle hač hdy prjedy tež z ekologiskeho wida drohotne žiwjenske rumy. Ze swojimi šěrokimi wódnymi płoninami a swojej pobrjóžnej wegetaciju skića hospodarsce wužiwane haty wjele zwěrinskim a rostlinskim družinam na wuskim rumje trěbne žiwjenske rumy.
Tute jara drohotne biotopy słušeja dźensa do hotspotow mnohotnosće družinow. Wone su z wida přirodoškita zdźerženja a škitanja hódne. Tohodla podleži hižo wjetšina hatow w krajinje Hornjołužiskeje hole a hatow wšelakim škitnym zawjazkam.
Haty su nimo toho wódne depoty a wočerstwjenišća. Wšitke wukony, kotrež tež k derjeměću a přežiwjenju čłowjeka přinošuja, móža jenož intaktne ekosystemy přinjesć. Čim wažnišo je, tute w přezjednosći z wobhospodarjenjom zdźeržeć a spěchować.
Karpowe hatarstwo ma w Sakskej wjace hač 750lětnu tradiciju. Na zasadach naslědneho wobhospodarjenja hatow a jich wunošnosći je so w tutym času lědy něšto změniło.
Karp je hłowna ryba hatneho hospodarstwa. Stawizny karpa sahaja w Němskej samo hišće dale wróćo hač stawizny hatarstwa samoho. Hižo Romjenjo znajachu a wažachu sej karpa jako słódnu rybu a dźeržachu ju w kumštnych basenkach.
Haty w Hornjej Łužicy su hač do 90 hektarow wulke, mnoho małych hatow pak ma tež jenož někotre sto kwadratnych metrow. W přerězku su mjenje hač meter hłuboke. To je chcyte. Přez snadnu hłubokosć so haty spěšnje sćopla, štož je lěpšina za produkciju ćopłotu lubowaceho karpa. Wón trjeba wódnu temperaturu nad 20°C a porjadnu žratwu, zo by rostł.
Dalše ryby, kotrež w Hornjej Łužicy nadeńdźemy, su lina, šćuka a sum.
Jenož, hdyž so haty přez rybarstwo wužiwaja, je jich dołhodobne wobstaće zawěsćene. Hat móže so lětstotki dołho wužiwać, hdyž so wobstajne wobhospodarja a hlada. K najwažnišim hladanskim naprawam słušeja hladanje twarow, wurězanje sćiny a wotbłótnjenje. Na tute wašnje skutkuje hatarstwo pozitiwnje na zwěrjata, rostliny, wodu a powětr a stabilizuje naš ekosystem. Hatarstwo wojuje kaž mnoho wotnožkow ratarstwa ze sćěhami sćoplenja klimy. Wosebje suchota a z tym zwisowacy njedostatk wody hatnistwo wohrožuje. Wulke wužadanje budźe tohodla w přichodźe, najebać přiběracych problemow z wodu, naslědne hatarstwo zdźeržeć.
Přez praktiske přirodoškitne naprawy w MoSaiKTeiL- projekće mamy haty jako hospodarski zakład plahowanja karpow zdźeržeć a zdobom wohrožene družiny spěchować.
Kumštnje zapołožene wodźizny dyrbja so wobstajnje hladać, zo by so tutón žiwjenski rum zdźeržał. K tomu słuša wosebje, zo so sćina wobstajnje syće. Hladanske naprawy škitaja hat před zarosćenjom a zmóžnja jeho wobhospodarjenje.
Haty na wěsty čas suche ležo wostajić
Zaměr naprawy je, zo so błóto hata mineralizuje. Wutki, kotrež při roztworjenju nastawaja, su tak za rostliny přistupne. Něhdy su haty samo někotre lěta dołho suche ležo wostajili a w nich žito a druhe pólne płody plahowali. Dźensa so haty zwjetša jenož hišće přez zymu abo w nalěću wusuša. Naprawu rozšěrić móhło być móžnosć, njedostatk wody w přichodźe zmištrować. Dokelž pak w suchich hatach produkcija wupadnje a dokelž su spěchowanske sadźby niske, njeje wusušenje hatow dotal za hatarjow a hatarki atraktiwne.
Při tym ma wusušenje hatow wažne přidatne ekologiske efekty: suche dna hatow su za specielne rostliny wažny žiwjenski rum abo rum, do kotrehož sej cofnu. Nimale wšitke steja wone na čerwjenej lisćinje. Tež mnoho ptačkow a bjezrjapnikow profituje wot specielnych wobstejnosćow, kotrež skića jim suche haty.
W projekće wostajimy wosom hatow suche ležo. Naprawa so wědomostnje přewodźuje. Zaměr je, naprawu jako přirodoškitny element intensiwnje přepytować.
Wotbłótnjenje hata
Po lěta dołhim hospodarskim wužiwanju nasadźa so na dnje hatow njesnadna woršta błóta. Tuta so při wotbłótnjenju wustorka. W ramiku MoSaiKTeiL- projekta přewjedujemy tajke wotbłótnjenja a jeje wuskutki na biodiwersitu přepytujemy. Wot naprawy móhł rjad rědkich rostlinow a zwěrjatow profitować, kaž na přikład płuwacy žabnik (Luronium natans) abo rjehork (Podiceps nigricollis). Někotre z tutych hatow, kotrež su za wotbłótnjenje předwidźane, wobhospodarjeja hatarjo a hatarki regiona. Pola druhich jedna so wo přirodoškitne haty bjez wobstatka rybow.
Hladanje twarow
Při wubranych hatach maja so nimo toho twary (při- a wotběhi) wobnowić, zo by so staw wody nadal abo znowa regulować móhł, kiž je za wobhospodarjenje hata trěbny.
W hatnym monitoringu zwěsćamy ptaču fawnu, žabjace dwojožiwcy, libele, wódne bruki, wódne šćóny a sćinowe bruki kaž tež wegetaciju w a wokoło hatow.
Na zakładźe fotow z powětra, kotrež so z pomocu trutow činja, zwěsćamy dokładne rozměry podwódneje wegetacije a sćinoweho pasma.
Pola zwěsćowanja libelow postajimy indiwiduumy, kotrež na płoninje wobkedźbujemy. Tež namakane kóžki larwow, z wědomostnym mjenom eksuwije, zapřijamy do zwěsćowanja.
K zwěsćowanju wódnych brukow wužiwamy podwódne pasle. Z nimi je porno sakej dospołnosć wotpowědneho zhromadźenstwa družinow data.
